Vetvetndosja dhe Sovraniteti. Si ndikoi e Drejta Ndërkombëtare në Zgjidhjen e çështjes së Kosovës!?

Në ndryshim nga e drejta e brendshme, në të drejtën ndërkombëtare nuk ekziston një normë fillestare, bazike, themelore (Hans Kelsen), apo një vendim primar (Karl Shmit) për të cilin mund të thuhet se paraqet fillimin e lindjes së saj.

Për pasojë, nuk ekziston asnjë normë, apo vendim, me të cilin do të mbyllej zhvillimi i kësaj degë të së drejtës. Si “fillimi” ashtu dhe “fundi” i të drejtës ndërkombëtare janë në gjendje të një lëvizjeje e ndryshimi të vazhdueshëm, në varësi të rrethanave, situatave, ngjarjeve. Në këtë shteg duhet pare dhe problematikita, zhvillimi, e zgjidhja e çeshtjes së Shqiptarëve të Kosovës.

E drejta ndërkombëtare e parë në këtë zhvillim nuk është faktor i jashtëm i cili ndikon në sjelljet e shteteve. Si e tillë, ajo ndjek praktikën. Kësisoj zgjidhja e statusit të Kosovës u pa si zhvillim i praktike të re ndërkombëtare, duke e pare këte rast si “sui generis”.

Faktorët që ndikojnë në sjelljet e shteteve lidhen me interesin e tyre dhe konfiguracionin e forcave në planin ndërkombëtar në kohën dhe hapësirën e dhënë. Shtetet ndjekin interesat e tyre dhe në varësi të forcës që kanë në disponim i realizojnë ato në kuadër të një ambienti anarkik ku nuk ka pushtet qendror që i kushtëzon ato apo që iu jep dorë të lire në heshtje.

Më tutje, kjo do të thotë se shtetet janë aktorë racional, të cilat veprojnë në kërkim të realizimit të interesave të tyre vetjake. Ajo që duket si mënyrë e zakonshme e sjelljes së shteteve në marrëdhëniet ndërkombëtare nuk është veçse perceptim i gabuar.

E drejta ndërkombëtare, secila normë e saj, pa marrë parasysh burimin, reflekton katër kategori përmes të cilave mund të shpjegohen sjelljet e shteteve në marrëdhëniet ndërkombëtare. Ato katër kategori janë:

1. puqja e interesave (shteti respekton të drejtën ndërkombëtare sepse interesat individuale të shteteve puqen me ato të shteteve tjera);

2. koordinimi (shteti respekton të drejtën ndërkombëtare sepse fiton më shumë nëse ndërmerr veprime simetrike dhe të njëjta më ato të shteteve tjera);

3. bashkëpunimi (shteti respekton të drejtën ndërkombëtare sepse fiton më shumë nëse ndërmerr veprime të cilat nuk janë në interes imediat për hir të përfitimeve të mëvonshme afatgjate dhe afatmesme);

4. shtrëngimi (shteti respekton të drejtën ndërkombëtare dhe ndërmerr veprime kundër interesave të tij si pasojë e kërcënimit me përdorimin e forcës).

Retorika mbi zbatimin dhe rolin praktik të së drejtës ndërkombëtare duhet të shikohet në prizmin e këtyre katër kategorive. Kjo është vërejtur edhe me sjelljet e shteteve në rastin e krizës dhe tragjedisë ish jugosllave që nga vitit 1991, por edhe në rastet tjera të ngjashme të zgjidhjes së krizave rreth sovranitetit dhe vetëvendosjes gjatë dekadës së fundit: Irlanda e Veriut (Marrëveshja e të Premtes së Mirë), Izraeli dhe Palestina (Karta për Paqen), Saharaja Perëndimore (Plani Paqësor i Backer-it), Sudani (Protokolli i Machakos) e kështu me radhë.

Roli dhe rëndësia e së drejtës ndërkombëtare, i normave të saj, në zgjidhjen e çështjes së Kosovës nuk ka pse të jetë ndryshe. Sikundër rastet e sipërpërmendura, në Kosovë objekt zgjidhjeje është e drejta për vetëvendosje dhe format e saj, apo kontesti politik për sovranitetin territorial. Vetëvendosja, në stadin aktual të zhvillimit të së drejtës ndërkombëtare, paraqitet vetëm si një parim , jo si normë e përcaktuar.

As në rastin e Kosovës nuk ekziston një normë ndërkombëtare e cila do ta impononte zbatimin e llojit të caktuar të vetëvendosjes, interne ose eksterne. Fakti që serbët me insistim vetëvendosjen e Kosovës e paraqesin si vetëvendosje të brendshme, e cila sipas tyre buron nga Rezoluta 1244 e KS të OKB-së, është vetëm një nga interpretimet e mundshme të vetëvendosjes si parim. Ky interpretim serb supozon mbrojtjen me çdo kusht dhe në çdo rrethanë të parimit të integritetit territorial, (gje që e kerkojnë dhe sot).

Në të drejtën ndërkombëtare, si vetëvendosja ashtu dhe mbrojtja e integritetit territorial janë në nivel parimesh, jo në nivel normash ndërkombëtare të cilat do të vlenin për çdo kohe dhe për të gjitha rastet. Po të ishte kështu, ish Jugosllavia nuk do të shpërbëhej më 1991 kurse bashkësia ndërkombëtare do të kishte ndërhyrë në mbrojtje të sovranitetit e integritetit territorial të atij shteti, siç pat bërë në Kongo/Zaire në fillim të viteve ’60 të shekullit të kaluar. Me atë rast, OKB shtypi me dhunë kërkesën për pavarësi të provincës Katanga sado që i kushtoi me jetë Dag Hammarskjöld, Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së të asaj kohe.

Zbatimi i këtyre dy parimeve, zakonisht përjashtues ndaj njëri tjetrit, në praktikë mund të rezultojë me konfirmimin e normës ekzistuese abstrakte dhe të përgjithshme ndërkombëtare, pa marrë parasysh burimin e saj, por edhe me modifikimin, ndryshimin ose krijimin e normës së re mbi vetëvendosjen dhe integritetin territorial. Rezultati përfundimtar përcaktohet nga ajo se cila nga kategoritë e sipërpërmendura do ta dominojnë politikën aktuale të anëtarëve të Grupit të Kontaktit të cilët janë të involvuar në zgjidhjen e çështjes së Kosovës. Tek e fundit, vetë ky organ joformal ndërkombëtar, i formuar në prill të vitit 1994, rezulton të jetë pasojë e anashkalimit të KS të OKB-së, i cili u tregua i paaftë (apo nuk kishte vullnet??), për ta ndalur gjenocidin në Bosnje-Hercegovinë. Po të respektohej e drejta ndërkombëtare, Grupi i Kontaktit nuk do të ishte formuar kurrë, mirëpo në Bosnje – Hercegovinë do të vriteshin më shumë njerëz. E njëjta vlenë edhe për intervenimin e NATO-s në Kosovë më 1999.

Konvertimi i parimit të vetëvendosjes në normë ndërkombëtare të detyrueshme për palët e vetëvendosjes dhe akterët tjerë relevant ndërkombëtar kërkon ndërhyrjen e një arbitri. Kjo ka qenë praktika e shteteve në të kaluarën. Ai arbitër quhet bashkësi ndërkombëtare dhe mund të ketë forma të ndryshme përfaqësimi të interesave të shteteve anëtare të kësaj bashkësie. Më 1815, ai është quajtur Kongresi i Vjenës, më 1878 Kongresi i Berlinit, më 1918 Konferenca e Versajës, me rastin e dekolonizimit - OKB dhe OUA (Organizata e Unitetit Afrikan, tani Unioni i Unitetit Afrikan), etj.

Në rastin e ish Jugosllavisë (1991-1995), ai arbitër u quajt Konferenca Ndërkombëtare për ish Jugosllavinë, fillimisht e njohur si Konferenca e UE-së për Jugosllavinë (1991-1992). Kjo konferencë ka zbatuar parimet e të drejtës ndërkombëtare mbi vetëvendosjen dhe trashëgiminë e shteteve. Ato parime janë transformuar në norma të detyrueshme vetëm atëherë kur ky organ ka vendosur për subjektet e vetëvendosjes, interne dhe eksterne, dhe kur është përkrahur në tërësi nga të gjitha strukturat ndërkombëtare dhe fuqitë e mëdha të kohës.

Konferenca ka reflektuar katër kategoritë e sipërme dhe ka treguar se sjelljet e shteteve karshi ish Jugosllavisë nuk mund të shpijnë në mbrojtjen me çdo kusht të integritetit territorial dhe se duhen gjetur modalitetet e vetëvendosjes së re të popujve të ish Jugosllavisë. Në këtë kontekst u krijuan dy modalitete të vetëvendosjes, interne dhe eksterne.

Me të parën u nënkuptua e drejta për jetesë të përbashkët të të gjithë popujve në kuaish republikave jugosllave, pa pasur të drejtën e ndryshimit të kufijve republikan, të cilët u shpallën si ndërkombëtar që nga momenti i deklarimit të pavarësisë së ish republikave jugosllave.

Përpjekjet serbe për krijimin e entiteteve të reja përmes politikës së pastrimit etnik u shpallën të kundërligjshme sipas të drejtës ndërkombëtare dhe nuk u shpërblyen më njohje, ngjashëm siç pat ndodhur me Rodezinë e Jugut në kohën e regjimit të Smith-it. Me vetëvendosje eksterne u nënkuptua e drejta e ish republikave jugosllave për t’u bërë shtete të reja sovrane dhe të pavarura brenda kufijve administrativ republikan, përfshirë këtu të drejtën e asocimit eventual me shtetet tjera sovrane dhe të pavarura ose themelimin e shteteve të reja sovrane dhe të pavarura nga dy ose më shumë ish republika jugosllave.

Në fakt, këto dy forma të vetëvendosjes nuk ishin veçse një zbatim i ri i vetëvendosjes koloniale në kontestin e shpërbërjes së një shteti ekzistues sovran dhe i pavarur – ish Jugosllavisë. Zbatimi i ri i këtyre dy formave të vetëvendosjes u konfirmua fuqishëm edhe në Dejton (1995) sepse u dëshmua edhe njëherë se e drejta ndërkombëtare ndjek praktikën e shteteve, jo anasjelltas.

M. POGA

*Festivali Folklorik i Gjirokastrës, Hasi interpreton i Bashkuar

Ishte nata e tretë e Festivalit Folklorik të Gjirokastrës, ku u paraqitën me punimet e tyre grupet nga Qarku i Kukësit. Në këtë Qark përfshihen, Rrethi i Kukësit, Hasit dhe Tropojës. Grupi nga Qarku i Kukësit pati rreth 60 perfaqësues, prej të cilëve 48 valltarë e instrumentistë, ndërsa të tjerët këngëtarë. Prej këtyre, 21 përfaqësues si, valltarë, këngetarë dhe istrumentist ishin nga krahina e Hasit. Veçantia e kësaj nate të festivalit ishte se Grupi i Hasit u përfaqësua ristas i plotë në hapsiren e vet gjeografike, duke u shtrirë edhe në Hasin e Kosovës.

Historia:

Territori i Hasit u nda padrejtësisht pas luftrave ballkanike ne fillim te shekullit XX.. Mu në lindje, Hasi i Shqiperise nëpërmjet vijës kufitare, kufizohet me Republikën e Kosovës, përkatësisht mund te themi me vetvetën. Mjafton të hedhësh një vështrim përtej malit të lashtë të pashtrikut dhe shikon gjysmen tjetër të krahinës së Hasit. Gjymtimi i territorit të Hasit gjatë shekullit XX nuk krijoi vetëm një izolim të paparë, por, më thellë akoma, një ndarje shpirtërore, kulturore dhe etnografike me vetvetën, ndarje e cila u përjetua jo me pak dhimbje.

Përfaqësimi:

Në hapësirën e Hasit të Kosovës, midis shumë shoqërive kulturore, për nga mënyra e organizimit, larmisë së punëve dhe përfaqësimin denjitoz, shquhet Shoqëria Kulturore Artistike “Malsori” e themeluar me 7 mars 1975 në Gjonaj, me drejtues, studiuesin Z. Haziz HODAJ. Kjo shoqëri ka marrë pjesë në shume festivale folklorike, ku mund të veçojmë: pjesmarrjen si përfaqësuese e kultures së Hasit dhe Shqiptarëve të Kosovës në Festivalin Ballkanik në Ohër, me 1983 dhe një here në Festivalin Ndërkombëtar të Folklorit në Zagrep të Kroacisë me 1988. Ndërsa Hasi i Shqipërisë, që prej themelimit të Pallatit të Kulturës “Pjetër Bogdani” Krumë, përfaqësohet me grupin e vet artistik në çdo organizim kulturor, rajonal apo kombëtar, sot drejtohet nga artisti Hysen DIDA.

Pas vitet 90”, kontaktet mes ty pjesëve të Hasit u shtuan, kësisoj edhe bashkëpunimet në fushën e kultures filluan të marrin forma reale, aq sa, tashme mund të themi se kemi një Has të njësuar, të paktën në mënyren e përfaqësimit kulturor, si brenda trojeve shqipfolëse ashtu edhe jashtë saj.

Gjirokastër 2009:

Në fillim në skenë u paraqiten rapsodët e famshëm Dida, Çela dhe Kovaçi, pa të cilët nuk imagjinohet dot folklori jonë si frymëzim i nje letërsie të lashtë popullore. Ato u duatrokitën disa here nga të pranishmit të cilët, u rrënqethën nga kënga me titull: “Veç Bashkimi është forca e Kombit”, në këtë rapsodi bëhej fjalë për unifikimin kombëtar në ide, si fuqi kryesore për të mirën e vet kombit. Një prezantim të veçantë pati interpretuesi me bishnicë, Zog Sheta. Ai la mbresa tek juria dhe të pranishmit, me origjianalitetin që tejçoi nga ekzekutimi i melodive baritore tipike të krahinës së Hasit.

Befasimi më pas na vjen nga treshja Hasjane e cila interpretoi me mjeshtëri një kërcim karakteristik të burrave të Hasit, që me emocionin maksimal e krijues popullor e kërcyen Ramadan Totaj, Dylber Geca, dhe Luan Sadria. Madhështia e këtij kërcimi të shtang, aq, sa kujton se në skenë po lëvizin tre majat e Pashtrikut.

Në prezantimin e rradhës hyjnë më elegancë grupi i vajzave të Hasit, ku përveç hijeshisë së portretit, të bën përshtypje veshja me Kollan. Studiuesit e Folklorit dhe Artit Popullor e kanë cilësuar këtë veshje bashkë me xhubletën si dy veshjet me unikale për nga lashtësia dhe larmia e simboleve e ngjyrave që mbart. Vajzat interpretuan një valle karakteristike si dhe një pjësë nga “Larja e pëlhurës” ku u shoqëruan me kavall nga Besnik Osmangecaj.

Para se t’i linin skenën Hasjanët, kanë përshëndetur me kengën: “Mymleqeti në kam asht çue” e interpretuar nga këngëtarët Hamit Kastrati dhe Përparim Brati që zërin e tyre e dëgjojnë me ëndje edhe në Kosovë, ky interpretim i ka dhënë zjarr këngës me motive të shprehjes së revoltës ndaj pushtuesve Turq.

Vlersimi:

Në natën e fundit të Festivalit emocionet shtoheshin edhe me tepër, sepse juria do të vendoste për çmimet. Grupi Folklorik “Hasi”, në përfaqësimin që bëri në Festivalin Folklorik Gjirokastër 2009 nuk doli duarbosh. Por, në kategorinë: “Çmime për individë” u vlersua me çmimin e pare në interpretimin me bishnicë (aerofone), me artistin Zog SHETA.

Përfaqësimi i grupit foklorik “HASI” si një njësi e vetme kulturore e etnografike, (edhe pse në dy shtete), transmeton një mesazh të madh e nje madhështi që Hasit i ka për Hije.

Man POGA

*Botuar Dt. 04.10.2009 (Gazeta-Tirana Observer)